Οι συνέπειες της Άλωσης του 1204 στη λειτουργική ζωή και πράξη της Κωνσταντινουπόλεως

Η ελληνιστική εποχή αποτελεί, σύμφωνα με τον M.P. Nilsson, «εποχή της μεταβολής και της μετάβασης». Ο χαρακτηρισμός είναι εύστοχος όχι μόνο γι’ αυτή τη χρονική περίοδο, αλλά και για τη συνολική έρευνα των θρησκειών και των λατρειών των ελληνορωμαϊκών χρόνων, κάτι που γίνεται κατανοητό, αν λάβουμε υπόψη μας, ότι το σύνολο της συγκεκριμένης έρευνας κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων αιώνων διαγράφεται ανάμεσα στα πλαίσια της παράδοσης και της νεωτερικότητας. Η συνολική πορεία της εκφράζεται μέσω μιας αρχικά μονοδιάστατης και άκαμπτης ερευνητικής τακτικής των εκπροσώπων του 19ου και των μέσων του 20ού αιώνα, η οποία αντικαθίσταται στη συνέχεια από ένα πολυδιάστατο και διεπιστημονικό τρόπο σκέψης και έρευνας.
Το πρώτο μέρος του συγκεκριμένου πονήματος πραγματεύεται την ιστορία της έρευνας των ανατολικών λατρειών των ελληνορωμαϊκών χρόνων, που κινείται ανάμεσα στο πνεύμα της παράδοσης και της μετανεωτερικότητας. Θεωρούμε ότι η συνολική έρευνα που σχετίζεται με τη θρησκευτικότητα της ελληνορωμαϊκής εποχής περνά από τρεις διαδοχικές φάσεις: παράδοση, μετάβαση, νεωτερικότητα. Στο σημείο αυτό πρέπει να τονίσουμε ότι οι συγκεκριμένοι όροι είναι συμβολικοί και χρησιμοποιούνται προκειμένου να προσδιορίσουμε τις τρεις περιόδους έρευνας. Ως εκ τούτου η χρήση τους δεν έχει καμία άμεση σχέση με τον προσδιορισμό πολιτισμικών φάσεων. […]
Το δεύτερο μέρος αποτελεί μια συνθετική παρουσίαση των βασικών χαρακτηριστικών της περιόδου των ελληνορωμαϊκών χρόνων. Η χρονική περίοδος, εξαιτίας των αντίξοων κοινωνικών, πολιτικών και θρησκευτικών συνθηκών, θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως η εποχή τη μεγάλης κρίσης που διέρχεται η παραδοσιακή θρησκεία. Αμφισβητείται κάθε μορφή παράδοσης, ενώ παράλληλα και οι ιστορικοί παράγοντες της εποχής συνηγορούν σε αυτήν την ανατροπή, η οποία κλονίζει κυριολεκτικά πολλές σημαντικές αξίες της καθημερινής και θρησκευτικής ζωής και γενικότερα του τρόπου ζωής των ανθρώπων της ελληνορωμαϊκής εποχής.
Η χρονική αυτή περίοδος πρέπει, εξάλλου, να θεωρηθεί ως μια εποχή μετάβασης, διαρκούς μεταμόρφωσης, αυξανόμενης γνώσης του φυσικού περιβάλλοντος και επαναπροσδιορισμού της κοσμολογίας. Το όλο πνεύμα μπορεί να βρει αντιστοιχίες στην πτολεμαϊκή κοσμολογία, που επιφέρει μια ανακατάταξη στον τρόπο σκέψης σε σχέση με το κοσμοείδωλο των προηγούμενων εποχών. Η κατάσταση αυτή δημιουργεί μια καινοτομία: το παραδοσιακό συνυπάρχει και συμβιώνει με το καινούριο. Η πληθώρα όμως των αντιλήψεων που, κυριολεκτικά, κατακλύζουν τον ελληνορωμαϊκό χώρο, προκαλεί σύγχυση στον άνθρωπο αυτής της περιόδου, με αποτέλεσμα να παγιδευτεί μέσα σε έναν κυκεώνα προβλημάτων και να καταλήξει δέσμιος μιας «ιδιόμορφης κρίσης ως αποτέλεσμα της απεριόριστης επιλογής» ανάμεσα σε αντιλήψεις που κυριαρχούν στην ιδεολογία της εποχής.
Ανάμεσα στις καινοτομίες της εποχής συγκαταλέγεται η διαρκώς αυξανόμενη διάδοση νέων λατρειών από το χώρο της Ανατολής στο χώρο της ευρύτερης ελληνορωμαϊκής οικουμένης.